Iranski šah Mohamed Reza Pahlavi svakako je jedna od najintrigantnijih ličnosti 20. veka. Njegovu vladavinu neki setno posmatraju kao "zlatno vreme demokratskog Irana", dok drugi smatraju da je njegova obest, autokratija i samoljublje dovela do studentskih protesta u Iranu, koji su doveli imama Ruholaha Homeinija na vlast. Egzili i raskoš preplitali su se u igri sudbine poslednjeg iranskog monarha. Spoljna podrška koju je uživao bila je obrnuto proporcionalna unutrašnjem nezadovoljstvu sopstvenog naroda.
Mohamed Reza Pahlavi rođen je u Teheranu 1919. godine, i uz sestru bliznakinju Ašraf, Šamu, Ali Rezu i polu sestru Fatimu nije rođen kao kraljević, s obzirom da je njegov otac postao šah 1925. godine. U to vreme većina Iranaca nije imala prezime, a tako ni njegov otac Reza Kan. Kada je novi zakon stupio na snagu ono je bilo neophodno,a Reza se odlučio za Pahlavi, ime koje je poticalo iz Stare Persije. Godinu dana nakon Mohamedovog rođenja njegov otac proglašen je za prestolonaslednika.
Reza Kan bio je dominantna figura, uzavrelog temperamenta, o čemu je kasnije i Reza Pahlavi pisao u svjoj knjizi „Misija za moju zemlju“ – „jedan od najstrašnijih muškaraca koje je ikad upoznao“, ambiciozni vojnik koji je postao prvi Persijanac koji je komandovao elitnom ruskom kozačkom brigadom.
Odrastanje u njegovoj senci nije bilo nimalo lako, pa je i na zvaničnim fotografijama često delovao uplašeno i nervozno pored svog oca. Početkom tridesetih godina Reza Kan se ugledao na Hitlera, ne toliko zbog rasizma i antisemitizma, koliko zbog činjenice da je kontekst njegovog porekla i uspeha bio van tadašnjih standarda puteva uspeha i sreće.
Autoritarnom ocu, visokom 193 cm (ona će kasnije biti razlog šahove opsesije ovim atributom i nošenjem visokih potpetica) društvo je činila prijemčiva, sujeverna majka Tadž, koja je bila njegova glavna emocionalna podrška, kao i njegove sestre. Prisilni „raskid“ sa ženama došao je kao priprema za njegovu titulu prestolonaslednika, pa su svi, uključujući i njegovu majku morali da ga oslovljavaju sa „vaše visočanstvo“.
Slab i moćan
Njegovo detinjstvo bilo je omeđeno gotovo prisilnim sjedinjavanjem nesigurnosti, mačoizma, manjka pouzdanja i mačoizma. Postajao je i nežan i okrutan, slab i moćan. Njegovo školovanje odvilo se u Švajcarskoj, a presek prethodno navedenog brzo se očitovao u školi. Zahtevao je od svojih drugara da ga dočekaju u špaliru kao što bi to bio slučaj u Iranu, a zauzvrat je od američkih studenata dobio batine.
Iz serijala:
Škola Le Rosey tokom četiri godine otvorila mu je poglede ka evropskoj civilizaciji, jezicima, Francuskoj, Šatobrijanu, Rableu, ali ga je i spustila na zemlju. Po povratku u zemlju, prestolonaslednik je registrovan na lokalnoj vojnoj akademiji u Teheranu gde je ostao upisan do 1938. godine, diplomirajući kao potporučnik. Po diplomiranju, Mohamed Reza je brzo unapređen u čin kapetana, čin koji je zadržao sve dok nije postao šah. Njegov prvi brak došao je kao plod sugestije Kemala Ataturka njegovom ocu, pa je njegova žena postala egipatska princeza Favzia 1939. godine sa kojom je dobio ćerku Šahnaz. Njihov brak osuđen je na propast, princeza je bila nesrećna, a jedina svetla tačka Mohamedu iz tog odnosa bila je tek rođena ćerka. Zvanično su se razveli 1948. godine.
Tron
U međuvremenu, usred Drugog svetskog rata 1941. godine, nacistička Nemačka je započela operaciju Barbarosa i izvršila invaziju na Sovjetski Savez, prekršivši pakt Molotov-Ribentrop. Sovjetski Savez i Velika Britanija, u strahu da će šah sarađivati sa nacističkom Nemačkom kako bi se oslobodio njihovog tutorstva, okupirali su Iran i naterali šaha Rezu da ode u egzil na Mauricijus.
Mohamed Reza je na tronu zamenio svog oca, najviše uz pomoć premijera Mohameda Ali Forugija. Rehabilitovao je sve osobe koje je prognao režim njegovog oca. Njegov dolazak na vlast Iranci su doživeli kao olakšanje, ali daleko od toga da su svi bili zadovoljni. Na mladog šaha izvršena su najmanje dva neuspešna atentata, od kojih je jedan bio tokom otvaranja teheranskog univerziteta, kada je na njega pucao pripadnik komunističkog pokreta Tudeh.
Vrlo brzo su počeli da se naziru obrisi nonšalancije i nezasitosti, a Reza je stupio i u svoj drugi brak 1951. godine sa polu Nemicom Sorajom Bahtijari, ćerkom iranskog ambasadora u Zapadnoj Nemačkoj, koja je tada imala 18 godina (spekulisalo se 16).
Tih godina Reza se družio sa američkim republikancem Vendelom Vilkijem koji ga je po prvi put vozio avionom, nakon čega se u njemu probudila nova pasija. To su bili i automobili, pa je po svedočanstvima mnogih stranih političara njegova kolekcija brojala preko 20 modela već tada, uključujući Bjuike, Kadilake, Rols-Rojseve. Mohamed Reza je usmerio više novca na Carsko iransko vazduhoplovstvo nego na bilo koji drugi ogranak oružanih snaga, a njegova omiljena uniforma bila je uniforma maršala iranskog carskog vazduhoplovstva.
Previranja, spoljna podrška i domaći revolt
Početkom 1950-ih razvila se borba za kontrolu nad iranskom vladom između šaha i Mohameda Mosadeka, revnosnog iranskog nacionaliste. U martu 1951. Mosadek je obezbedio usvajanje zakona u iranskom parlamentu Madžlisu kojim se nacionalizuju ogromni britanski naftni interesi u Iranu. Mosadekova moć je brzo rasla, a do kraja aprila Mohamad Reza je bio primoran da ga imenuje za premijera. Usledio je dvogodišnji period napetosti i sukoba.
U avgustu 1953. šah je pokušao, ali nije uspeo, da otpusti Mosadeka i, nakon što su izbili nemiri, pobegao je iz zemlje (u Bagdad, potom u Rim). Nekoliko dana kasnije, međutim, Mosadekovi protivnici, uz tajnu podršku i pomoć Sjedinjenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva (Vinstona Čerčila, Entoni Idena, Džona Foster Dala, Ervina Vilsona) vratili su Mohameda Rezu na vlast, što je samo ojačalo njegovu autoritarnost i osećaj superiornosti. Podrška je jačala spolja (studija Stejt departmenta iz 1957. ga je hvalila kao lidera kome više nisu potrebne sugestije), okrenuo je leđa Rusima, podržao Niksona (pobedio Kenedi), priznao je de fakto Izrael 1959. godine, želeo je čak da se oženi i savojskom princezom Mariom Gabrijelom, ćerkom italijanskog kralja, ali je Papa Jovan XXIII ovaj predlog odbacio.
U to vreme se razveo od supruge Soraje, nakon čega je stupio u brak sa Farah Dibom, kasnijom caricom Šahbanu, koja je ostala šahova najveća ljubav, koja je trajala 21 godinu, do njegove smrti. Ljubav nije uslovila njegov razvrat, mnogobrojne lepotice sa Zapada dolazile su mu u posetu i prevare su bile učestale.
Potemikonovo selo uspeha
Na untrašnjem planu sasvim drugačija slika. Njegov spor sa ajatolahom Homeinijem došao je nakon zakona o pravu na veroispovest iranskim jevrejima, hrišćanima, zoroastrijancima, a demonstracijama klerikalaca priklanjalo se sve više običnog, nezadovoljnog sveta.
Pod Mohamedom Rezom, nacionalizacija naftne industrije je nominalno održana, iako je Iran 1954. godine sklopio sporazum o podeli prihoda sa novoformiranim međunarodnim konzorcijumom koji je bio odgovoran za upravljanje proizvodnjom. Uz pomoć SAD-a, Mohamed Reza je nastavio sa sprovođenjem nacionalnog razvojnog programa, nazvanog Bela revolucija, koji je uključivao izgradnju proširene putne, železničke i vazdušne mreže, brojne projekte brana i navodnjavanja, iskorenjivanje bolesti poput malarije, podsticanje i podršku industrijskom rastu i zemljišnoj reformi. Takođe je osnovao korpus za opismenjavanje i zdravstveni korpus za veliko, izolovano seosko stanovništvo. Šezdesetih i sedamdesetih godina 20. veka šah je nastojao da razvije nezavisniju spoljnu politiku i uspostavio je radne odnose sa Sovjetskim Savezom i zemljama istočne Evrope.
Bela revolucija je delimično učvrstila domaću podršku za šaha, ali on se suočavao sa kontinuiranom političkom kritikom onih koji su smatrali da reforme nisu odmakle dovoljno daleko. Sa druge strane deo njegovog fokusa odlazio je na avione, slavljenje persijske istorije, automobile, holivudske filmove, žene, garderobu, dizajn, frankofiliju (o čemu najviše svedoči njegova palata Nijavaran ali i fascinacija Šarlom De Golom).
Religiozna kritika postajale je još britkija i jača, i to onih koji su verovali da je vesternizacija suprotna islamu. Protivljenje samom šahu zasnivalo se na njegovoj autokratskoj vladavini, korupciji u njegovoj vladi, nejednakoj raspodeli naftnog bogatstva, usiljenom približavanju Zapadu i aktivnostima SAVAKA (tajne policije) na suzbijanju kritičkom mišljenja i protivnika režima.
Ovi negativni aspekti šahove vladavine postali su značajno naglašeni nakon što je Iran počeo da ubira veće prihode od izvoza nafte počevši od 1973. Široko rasprostranjeno nezadovoljstvo među nižim slojevima, šiitskim sveštenstvom, trgovcima na bazarima i studentima dovelo je 1978. do rasta podrške ajatolahu Ruholahu Homeiniju, šiitskom verskom vođi koji je tada živeo u egzilu u Parizu.
Neredi i previranja u velikim iranskim gradovima srušili su četiri uzastopne vlade dok je Iranska revolucija dobijala na zamahu. 16. januara 1979. šah je napustio zemlju, a Homeini je preuzeo kontrolu. Iako šah nije abdicirao, referendum je rezultirao proglašenjem islamske republike u Iranu 1. aprila 1979. godine. Šah je putovao u Egipat, Maroko, Bahame i Meksiko pre nego što je ušao u Sjedinjene Države 22. oktobra 1979. radi lečenja raka limfe. Dve nedelje kasnije iranski militanti zauzeli su američku ambasadu u Teheranu i uzeli za taoce više od 50 Amerikanaca, zahtevajući izručenje šaha u zamenu za oslobađanje talaca. Ekstradicija je odbijena, ali je šah kasnije otišao u Panamu, a zatim u Kairo, gde je i preminuo, dobivši na kraju mauzolej koji je dugo predstavljao hodočašće njegove poslednje supruge Farah. Procene i analize njegove vladavine i danas su veliki izazov istoričarima, političarima, svim znatiželjnicima kako se svet konstituisao i konstituiše.
Pročitajte još:
Koje je tvoje mišljenje o ovome?
Učestvuj u diskusiji ili pročitaj komentare