U poslednjih dvadesetak godina je u našoj zemlji registrovan veliki broj novih bolesti koje ranije nisu bile karakteristične za ovaj region. O tome kako globalno zagrevanje doprinosi njihovoj pojavi i širenju na naše podneblje pisala je profesorka Ružica Trailović sa Fakulteta veterinarske medicine, Univerziteta u Beogradu.

Prema podacima dijagnostičkih institucija u Srbiji, poslednjih dvadesetak godina, sve veću pažnju u Srbiji i regionu privlače vektorski prenosive bolesti, prevashodno one koje prenose zglavkari – insekti i krpelji. Širenju vektorskih bolesti na našim terenima u velikoj meri su doprinele klimatske promene pošto se, usled globalnog otopljavanja, sve veći broj vrsta zglavkara širi sa mediteranskog suptropskog i tropskog područja na sever i severozapad i tako kolonizuju i nastanjuju prostor zapadnog Balkana, prenosi portal Klima 101.

Vektorski organizmi donose i mnogobrojne uzročnike bolesti, pre svega viruse, bakterije i parazite koji remete evolutivnu ravnotežu u osvojenom staništu. Uzročnici bolesti iz tropskih i suptropskih predela predstavljaju ogroman selekcijski izazov za naivne populacije domaćih i divljih životinja u kontinentalnim područjima, a patogeno delovanje je posebno izraženo u populacijama visoko selekcioniranih rasa domaćih životinja čiji je značaj za proizvodnju hrane ogroman.

Takođe veliki broj vektorski prenosivih bolesti spada u grupu antropozoonoza (bolesti koje se javljaju i kod ljudi i kod životinja), te je širenje bolesti uslovljeno bliskim kontaktom i suživotom životinja, naročito socijalnih vrsta poput konja, pasa i mačaka i ljudi.

Bolesti koje su bile karakteristične za tropske i suptropske predele sada se pojavljuju sve severnije.

Kada govorimo o klimatskim promenama poseban problem predstavlja geografsko širenje endemskih područja bolesti biljaka, životinja i ljudi koje se iz tropskih i suptropskih regiona šire prema severu.

Čitav niz antropozoonoza se prenosi putem vektora, odnosno prenose ih insekti i paraziti, čije je prisustvo direktno uslovljeno klimatskim parametrima poput vlažnosti i temperature.

Usled globalnog zagrevanja može se očekivati širenje i eskaliranje bolesti kao što su bolest plavog jezika, groznica Zapadnog Nila, i druge. Zbog toga što klimatske promene povećavaju rizik od izbijanja zaraznih bolesti neophodno je prihvatiti koncept „jedno zdravlje” (One health) koji je definisan kao jedinstven multidisciplinarni pristup zdravlju i bolestima ljudi, životinja i prirodne sredine.

Usled globalnog otopljavanja, sve veći broj vrsta zglavkara sa mediteranskog suptropskog i tropskog područja dolazi na prostor zapadnog Balkana donoseći sa sobom vektorske bolesti

Klimatske promene i antropogeno delovanje su doveli do izmena pejzaža kako u gradskim i poljoprivrednim područjima, tako i u prirodnim staništima, a ove promene su višestruko uticale na zdravlje životinja. Zbog antropogenog delovanja i otopljavanja menja se rasprostranjenost vrsta (domaćina i prelaznih domaćina bolesti) i gustina populacija u staništu što predstavlja pogodno tlo za patogene te izbijaju bolesti životinja koje dele prostor i u kontaktu su sa ljudima.

Uzročnici bolesti mogu da kolonizuju nove teritorije (šire stanište), promene infektivne osobine i patogene karakteristike – postanu agresivniji u susretu sa ‘naivnim’ ili imuno-kompromitovanim domaćinom, ili mogu da izvedu skok sa jedne vrste domaćina na drugu. Geografska ekspanzija različitih bolesti prati globalno otopljavanje koje omogućava kolonizaciju novih područja štetnim insektima, ektoparazitima i endoparazitima, što omogućava širenje bolesti koje prenose zglavkari koji sišu krv.

Evolutivna ravnoteža između patogena u staništu i životinja domaćina je narušena antropogenim delovanjem, a klimatske promene samo dodatno destabilizuju ekosistem, promenom broja vrsta u staništu najčešće usled širenja populacija iz suptropskih i tropskih područja čime raste rizik od širenja zaraznih bolesti.

Virusne infekcije koje prenose zglavkari

Od arbovirusnih infekcija koji se šire među domaćim kopitarima, u poslednje vreme, sve veći značaj imaju virusi iz familije Flaviviridae koji izazivaju encefalitise (upalna stanja mozga). Rezervoar virusa u staništu su najčešće ptice, pri čemu u većini slučajeva oboljevaju kopitari i ljudi.

To se u prvom redu odnosi na groznicu Zapadnog Nila, oboljenje koje predstavlja sve veći zdravstveni problem i u humanoj i u veterinarskoj medicini. Srbija se, prema podacima Evropskog centra za kontrolu zaraznih bolesti, nalazi u centru najveće zone rizika za groznicu Zapadnog Nila (ECDC, 2018). Ovo oboljenje kod ljudi, konja i ptica izaziva virus Zapadnog Nila.

Rezervoari virusa u prirodi su divlje ptice, ali se može naći i kod domaćih ptica (domaća guska), a oboljevaju konji, magarci, mule, ptice i čovek. Bolest prenose komarci, ali je virus izolovani iz drugih hematofagnih insekata i iz krpelja.

U Srbiji je od flavivirusnih infekcija, kod konja dokazano i prisustvo virusa krpeljskog encefalitisa (Živojinović i sar., 2017). U endemskim područjima, virus krpeljskog encefalitisa se održava u ciklusu prenošenja između krpelja roda Ixodes i malih glodara, koji se smatraju rezervoarom virusa, ali može biti prisutan i kod drugih inficiranih divljih i domaćih životinja, pa i kod čoveka. Nije potvrđeno prenošenje bolesti direktno sa životinje na životinju ili čoveka na čoveka. Kako se virus može naći u mleku inficiranih životinja, ljudi se, osim ujedom krpelja, mogu inficirati konzumiranjem sirovog mleka i termički neobrađenih mlečnih proizvoda.

Važno je pomenuti i Usutu virus (USUV) je 1959. godine izolovan u komarcima Culex neavii duž reke Usutu u Svazilendu (Južna Afrika), kod ljudi 1981. godine u Centralnoafričkoj Republici, da bi 2001. godine bio utvrđen kod divljih ptica u Austriji. Serološki testovi kod konja 2009. godine u Italiji su pokazali prisustvo ovog virusa u Evropi, a zatim je bolest dokazana u Srbiji i Hrvatskoj 2009. i 2011. godine. Specifična antitela protiv USUV su, kod divljih ptica u Srbiji, potvrđena 2012. godine, a virus je potvrđen RT PCR metodom u komarcima na području južne Bačke 2015. godine.

Posebna opasnost od afričke kuge svinja u Srbiji postoji za uzgoj moravke, resavke i mangulice koje su značajni genetički resurs zemlje

Kada govorimo o virusnim bolestima koje se šire u populacijama domaćih papkara, javnosti je možda najpoznatija bolest plavog jezika je prvi put dokazana krajem dvadesetog veka u južnoj i jugoistočnoj Srbiji i od tada izbija periodično kada se poveća udeo imunski naivnih preživara. Poslednja pojava masovnog oboljevanja od ove bolesti je izbila 2014-2015. godine.

Interesantno je da kliničko oboljenje nije konstatovano kod autohtonih ovaca: pirotske, karakačanske ovce i bardoke, a potvrđena je kod uvezenih visokoselekcioniranih ovaca i meleza koji su delili pašnjake sa autohtonim zapatima. Takođe na teritoriji opštine Dimitrovgrad, bolest je bila prisutna u stadima goveda simentalske rase za razliku od buša, gde su simptomi uočeni samo kod dve životinje.

U budućnosti, a imajući u vidu epidemiološke karakteristike bolesti plavog jezika, za očekivati je da se ova zaraza sporadično pojavljuje, sezonski ili u onim godinama kada je velika brojnost komaraca i papataća, koji prenose virus.

Još jedna od bolesti koja izaziva brigu stručnjaka je nodularni (Lumpy) dermatitis – koji se pojavio tokom 2017. godine u epidemijskom – epizootijskom talasu koji je zahvatio Balkan sve do Jadranske obale. U cilju kontrole, suzbijanja i iskorenjivanja nodularnog dermatitisa, sprovedene su predviđene mere propisane pravilnikom o suzbijanju ove opasne zarazne bolesti. U ovom momentu se samo sprovode mere dijagnostičkog nadzora i kontrole proizvoda za međunarodno tržište.

I za kraj – treba istaći i afričku kugu svinja koja se širi sa istoka na zapad i na sever u poslednjih 4-5 godina. Zbog izuzetne osetljivosti domaćih rasa svinja i evropske divlje svinje ova bolest predstavlja veliki rizik za proizvodnju mesa u Evropi. Posebna opasnost postoji za uzgoj moravke, resavke i mangulice koje su značajni genetički resurs Srbije i gaje se u poluotvorenim i otvorenim pašnim sistemima.

Sve navedene bolesti registrovane su u Srbiji tek u poslednjih dvadesetak godina, a izmenjeni klimatski uslovi koji pogoduju širenju i opstanku vektora koji ih prenose znače da će ubuduće rasti rizik za njihovu masovniju pojavu.

Važno je napomenuti i da se u našoj zemlji pored virusnih, sve više beleže i bakterijske i parazitske bolesti životinja čije širenje se može povezati sa klimatskim promenama.

Prevencija i sprečavanje širenja bolesti životinja preko granica postalo je imperativ relevantnih međunarodnih organizacija

Otpornost na bolesti i metabolička adaptacija domaćih i divljih životinja su uslov za prilagođavanje na ambijent koji se menja.

U osnovi, preventivna veterinarska medicina podrazumeva globalnu razmenu podataka o pojavi i širenju bolesti u realnom vremenu, kroz baze koje su uspostavljene od strane relevantnih međunarodnih organizacija čime se omogućava rano obaveštavanje, sprovođenje mera za ranu detekciju i reagovanje u cilju rane dijagnostike, sprečavanja širenja i kontrole starih i novih štetnih nametnika i bolesti koje ugrožavaju životinje.

Prevencija i sprečavanje širenja bolesti životinja preko nacionalnih granica je postalo imperativ Svetske organizacije za hranu i Svetske orgaizacije za zdravlje životinja, pa je ustanovljena inicijative koja je razvijena kroz Globalni okvir za progresivnu kontrolu prekograničnih bolesti životinja.

Srbija zbog klimatskih promena treba da prihvati koncept „jedno zdravlje” (One health), jedinstven multidisciplinarni pristup zdravlju i bolestima ljudi, životinja i prirodne sredine
Da bi se sprečilo i zaustavilo širenje zaraznih bolesti koje ugrožavaju uzgoj domaćih životinja (slinavka i šap, kuga malih preživara, afrička kuga svinja, i druge) razvija se baza podataka o putevima širenja i regionalno se mapiraju zaražena područja i kretanje bolesti. Naravno izmenjena dinamika, rasprostranjenost i pojavljiva bolesti koje prenose vektorski organizmi zahtevaju da se, u prostorima umerene klime na severnoj hemisferi, dodatno obuče veterinarski kadrovi koji će se baviti entomologijom i ekologijom bolesti životinja, uključujući antropozoonoze.

Srbija u kojoj se već jasno primećuju posledice klimatskih promena treba da uspostavi mehanizme „One health” pristupa detekciji kolektivnih faktora rizika i da omogući interdisciplinarni pristup monitoringu staništa u postojećem pejzažu, na stočarskim farmama, proizvodnim linijama za hranu životinjskog porekla, i time da uklopi veterinarsku struku u nadzor šumskih, livadskih, vodenih i drugih ekoloških niša na svojoj teritoriji. Samo uklanjanjem podela između profesija koje se bave prirodom i zdravljem može se obezbediti rana detekcija opasnih zdravstvenih rizika koji se odnose i na krizu u lancu ishrane.